Βυζαντινή Ιστορία Ι (324-1081)

Στο μάθημα εξετάζεται ο σταδιακός μετασχηματισμός του Ρωμαϊκού κράτους της ύστερης αρχαι¬ότητας στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία των μέσων χρόνων (με τις νέες δομές και ευρύτερη φυσιο¬γνωμία) και αναλύονται οι κύριες πολιτικές εξελίξεις αλλά και οι εσωτερικές κοινωνικές μεταβολές κατά τους 4ο-11ο αι. Παράλληλα πραγματοποιείται μεθοδολογική προσέγγιση και ανάλυση βασι¬κών πηγών της εποχής.

Στόχοι Μαθήματος

Στόχος του μαθήματος είναι οι φοιτητές να κατανοήσουν τις αιτίες και την πορεία της μετάβασης από την ενιαία ύστερη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία στη μεσαιωνική Ρωμανία της Ανατολής, δηλαδή στη Βυζαντινή αυτοκρατορία (τέλη 3ου - 7ος αι.). Επιπρόσθετα, οι φοιτητές θα αφομοιώσουν τις μεταγενέστερες πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές μεταβολές που σημειώθηκαν στη Χερσόνησο του Αίμου και στον ανατολικό μεσογειακό κόσμο κατά τους 7ο - 11ο αι., καθώς αυτές μετέβαλλαν δραστικά και μόνιμα το διεθνές περιβάλλον και τις ευρύτερες συνθήκες στη συγκεκριμένη περιοχή. Τέλος, θα παρουσιαστούν στους φοιτητές οι βασικές πηγές της συγκεκριμένης ιστορικής περιόδου.   Σκοπός του μαθήματος είναι η επισήμανση και ανάλυση των κυριότερων πολιτικών εξελίξεων και κοινωνικών μεταβολών που σημειώθηκαν στον ελληνορωμαϊκό κόσμο της Μεσογείου από τα τέλη του 3ου έως και τον 11ο αι. μ.Χ. Οι συγκεκριμένες δραματικές αλλαγές διαμόρφωσαν νέες κοινωνικές συνθήκες και ένα διαφορετικό διεθνές περιβάλλον. Αρχικά οδήγησαν, άλλοτε γρήγορα και βίαια και σε ορισμένους τομείς αργά και προοδευτικά, στη μετάβαση από τους ύστερους αρχαίους στους μεσαιωνικούς χρόνους (3ος - 7ος αι.). Μετέβαλλαν εντελώς τα πολιτικά σύνορα, τις κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες, την κοσμοαντίληψη και τον τρόπο ζωής των ανθρώπων στην προαναφερθείσα γεωγραφική περιοχή. Στο μάθημα αναλύονται τα σπουδαιότερα πολιτικά και στρατιωτικά γεγονότα που σημειώθηκαν στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας αλλά και στις παρυφές της και στις σχέσεις της με τους γειτονικούς της λαούς και κράτη από την εποχή της μονοκρατορίας του πρώτου χριστιανού Ρωμαίου αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Α´ (324-337) μέχρι την άνοδο του Αλεξίου Α´ Κομνηνού στο βυζαντινό θρόνο (1081).   Στο πλαίσιο του μαθήματος σκιαγραφούνται οι αλλαγές που σημειώθηκαν στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας τον 4ο αι., η πτώση της ρωμαϊκής Δύσης τον 5ο αι., η μερική και μάλλον εφήμερη ιουστινιάνεια reconquista κατά τον 6ο αι. και η μετέπειτα πτώση της ελληνορωμαϊκής Ανατολής κατά τον 7ο αι. Παρουσιάζονται επίσης τα βασικά στοιχεία της πολιτικής θεωρίας αλλά και της διοικητικής, οικονομικής και στρατιωτικής οργάνωσης του κράτους αυτής της περιόδου, τα οποία μεταβλήθηκαν ριζικά και επανειλημμένα από τον 4ο έως τον 11ο αι. Επισημαίνονται, επίσης, οι σπουδαιότερες μεταβολές σε όλες τις πτυχές του κοινωνικού βίου με έμφαση στην περιγραφή της αργής και σταδιακής αλλά τελικά απόλυτης επιβολής του χριστιανισμού έναντι της παλαιάς θρησκείας, των ποικίλων εσωτερικών δογματικών και διοικητικών διαμαχών στους κόλπους της χριστιανικής Εκκλησίας, του προοδευτικού «εξελληνισμού» του ανατολικού Ρωμαϊκού κράτους, αλλά και του μετασχηματισμού ή κατ’ άλλους παρακμής των αστικών του κέντρων καθώς και της κάμψης πολλών οικονομικών δραστηριοτήτων στον παλαιό ρωμαϊκό κόσμο. Επίσης, αναδεικνύονται οι λόγοι της επιβίωσης της αυτοκρατορίας μετά την επέκταση του Ισλάμ και των Αράβων αλλά και την πραγματοποίηση των σλαβικών και βουλγαρικών εγκαταστάσεων στα αυτοκρατορικά βαλκανικά εδάφη κατά τον 7ο αι.    Στα τελευταία μαθήματα αναλύεται η ισχυροποίηση της αυτοκρατορίας κατά τον 10ο αι. και τις αρχές του 11ου αι. και οι αιτίες της γρήγορης κάμψης της μετά τα μέσα του 11ου αι.

Προαπαιτούμενες Γνώσεις

Οι φοιτητές καλό θα είναι να έχουν παρακολουθήσει πρώτα το μάθημα ΙΒΥ 101 (Εισαγωγή στη Βυζαντινή Ιστορία), ώστε να έχουν εκ των προτέρων μία συνολική εποπτεία - θεώρηση των βασικών χαρακτηριστικών του Βυζαντινού κράτους, των περιόδων της Ιστορίας του και των κυριότερων ιστορικών εξελίξεων που σημειώθηκαν στο εσωτερικό και στις παρυφές του. Έτσι θα καταστεί δυνατή η περαιτέρω  εμβάθυνση στα ανωτέρω και σε άλλα συναφή ιστορικά ζητήματα, στο πλαίσιο του μαθήματος ΙΒΥ 601, και γενικά η κατανόηση των περιεχομένων και η ανταπόκριση στις ευρύτερες απαιτήσεις του τελευταίου μαθήματος.

Περιεχόμενα

Μάθημα 1ο:  Εισαγωγή στο αντικείμενο του μαθήματος - Προβλήματα, συντελεστές και είδη πηγών της βυζαντινής ιστορίας Εισαγωγή στο ιστορικό αντικείμενο και στα περιεχόμενα του μαθήματος Το πρόβλημα του διαχωρισμού των περιόδων της βυζαντινής ιστορίας Οι τέσσερις συντελεστές (γενεσιουργοί παράγοντες) και τα κύρια επιμέρους χαρακτηριστικά του βυζαντινού κόσμου Η πραγματική ονομασία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας Οι κατηγορίες πηγών της βυζαντινής ιστορίας Μάθημα 2ο:  Περίγραμμα ιστορικών εξελίξεων - Η Βυζαντινή αυτοκρατορία από τον 4ο έως τον 11ο αι. Αυτοκράτορες και αυτοκρατορικές δυναστείες (4ος - 11ος αι.) Συνοπτική παράθεση / επισήμανση των κυριότερων γεγονότων και των σημαντικότερων ευρύτερων εξελίξεων από τον 4ο έως και τον 11ο αι. Χαρτογραφικές απεικονίσεις της Βυζαντινής αυτοκρατορίας (324-1081) Μάθημα 3ο:  Από την παλαιά στη δεύτερη Ρώμη (= Κωνσταντινούπολη) - O μετασχηματισμός της ύστερης Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας  (τέλη 3ου - αρχές 4ου αι.)  και η απαρχή  της λεγόμενης «πρώιμης βυζαντινής περιόδου» Η κρίση του Ρωμαϊκού κράτους κατά τον 3ο αι. και οι μεταρρυθμίσεις του Διοκλητιανού (284-305) Οι πηγές για τον 4ο αι. Η ριζοσπαστική πολιτική και οι μεταρρυθμίσεις του Κωνσταντίνου Α´ (306/24-337) Η σημασία και η αποτίμηση των αλλαγών κατά τα τέλη του 3ου και τις αρχές του 4ου αι. Μάθημα 4ο:  H περίοδος  διαμόρφωσης του βυζαντινού κόσμου και η επικράτηση του χριστιανισμού (4ος αι.) Oι διάδοχοι του Κωνσταντίνου Α´ και οι πολιτικές εξελίξεις  μετά το 337 Το τέλος της «εθνικής» θρησκείας (= πολυθεΐας) και η επικράτηση του χριστιανισμού μετά τη βασιλεία του Ιουλιανού (361-363) Η γοτθική απειλή και η πολιτική του Θεοδοσίου Α´ (379-395) Η ανακήρυξη του χριστιανισμού ως επίσημης & μοναδικής κρατικής θρησκείας από τον Θεοδόσιο Α´ Η σταδιακή παρακμή των παλαιών αστικών ελίτ και οι μετασχηματισμοί στον αστικό βίο της πρώιμης Βυζαντινής αυτοκρατορίας Ο θεοδοσιaνός «διαχωρισμός» (;) Δύσης και Ανατολής (395) και η σημασία του Ανακεφαλαίωση: Μία νέα αυτοκρατορία στα τέλη του 4ου αι. Μάθημα 5ο:  Η νέα αυτοκρατορία της Ρωμανίας (= Βυζαντινής αυτοκρατορίας) (5ος αι.) Οι πηγές για τον 5ο αι. Οι αυτοκράτορες κατά τον 5ο αι. Οι σημαντικότερες πολιτικές εξελίξεις (395-518) Το γοτθικό πρόβλημα στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας Ο Θεοδόσιος Β´ (408-450) και οι διάδοχοί του Η πτώση της ρωμαϊκής Δύσης και η επιβίωση της βυζαντινής Ανατολής κατά τον 5ο αι. Το πολίτευμα, οι πολιτειακοί παράγοντες και το αυτοκρατορικό αξίωμα στο πρώιμο Βυζαντινό κράτος Οι θεολογικές / δογματικές και λοιπές ενδοεκκλησιαστικές έριδες, οι αιρέσεις και ο ορισμός του ορθοδόξου δόγματος μέσω των πρώτων Οικουμενικών συνόδων Μάθημα 6ο:  Ο «αιώνας του Ιουστινιανού Α´» και η μερική ανάκτηση της πρώην ρωμαϊκής Δύσης (6ος αι.) Οι πηγές για τον 6ο αι. Η ιουστινιάνεια νομοθεσία Οι αυτοκράτορες του 6ου αι. Αναστάσιος Α´ και Ιουστίνος Α´ Η άνοδος του Ιουστινιανού Α´, η οικουμενική πολιτική του, τα επιτεύγματα, τα όρια και η βαριά κληρονομιά της Το ιουστινιάνειο νομοθετικό, διοικητικό και οικοδομικό έργο Μάθημα 7ο:  Από την ύστερη αρχαιότητα στους μεσαιωνικούς χρόνους - Η μετάβαση από την «πρώιμη» στη «μέση βυζαντινή περίοδο» (α´ μισό - μέσα 7ου αι.) Οι πηγές για τους λεγόμενους «σκοτεινούς αιώνες του Βυζαντίου» (7ος - 8ος αι.) Σημαντικότερες πολιτικές εξελίξεις και γεγονότα κατά τον 7ο αι. Oι Βυζαντινοί αυτοκράτορες κατά τον 7ο αι. Ο βυζαντινο-περσικός πόλεμος επί Φωκά και Ηρακλείου (602/03-627/28) H απόκρουση των Αβαροσλάβων κατά την πολιορκία της Κων/πολης (626) Μονοενεργητισμός και μονοθελητισμός Μάθημα 8ο:  Το Βυζάντιο σε άμυνα: Οι Άραβες και η πτώση της ελληνορωμαϊκής Ανατολής - Σλάβοι και Βούλγαροι στη Χερσόνησο του Αίμου (7ος - 8ος αι.) Ο προφήτης Μωάμεθ και το Ισλάμ, οι αραβικές κατακτήσεις και η πτώση της ελληνορωμαϊκής Ανατολής (μέσα 7ου αι.) Οι διάδοχοι του Ηρακλείου (πολιτειακά, ιδεολογικές και κοινωνικές τάσεις κατά τον 7ο αι.) Η απόκρουση των δύο άμεσων αραβικών απειλών κατά της Κων/πολης (ca. 674-678; και 717-718) Οι πολιτικές επιπτώσεις της αραβικής επέκτασης και της μετέπειτα απόκρουσης των Αράβων και η «στροφή» της βυζαντινής πολιτειακής θεωρίας   Η σλαβική και η βουλγαρική εγκατάσταση στα Βαλκάνια (7ος αι.), οι εδαφικές και λοιπές απώλειες και η διατήρηση του ελέγχου της νότιας Χερσονήσου του Αίμου από το Βυζάντιο (7ος - 8ος αι.) Μάθημα 9ο:  Ένα νέο κράτος και μία νέα κοινωνία κατά τους λεγόμενους «σκοτεινούς αιώνες» (8ος - 9ος αι.) Oι Βυζαντινοί αυτοκράτορες κατά τον 8ο αι. Οι κύριες στρατιωτικές εξελίξεις κατά τον 8ο αι. Η υποχώρηση του αστικού βίου και ο λεγόμενος «εξαγροτισμός» της αυτοκρατορίας (7ος - 8ος αι.) Οι μεταβολές στην οικονομία (7ος - 8ος αι.) Οι μεταρρυθμίσεις και οι αλλαγές στην κεντρική και επαρχιακή διοίκηση (7ος - 9ος αι.) Η νέα «θεματική» περιφερειακή και στρατιωτική οργάνωση του κράτους (μέσα 8ου αι. κ.ε.) Η εικονοκλαστική διαμάχη επί Ισαύρων (726-787) Μάθημα 10ο:  Οι απώλειες και τα επιτεύγματα του Βυζαντίου κατά τον 9ο αι. Οι πηγές για τον 9ο αι. Αυτοκράτορες και δυναστείες της περιόδου Χάρτες και σημαντικότερες εξελίξεις - γεγονότα της περιόδου Ο Φράγκος ηγεμόνας Καρλομάγνος και η έριδα για τον αυτοκρατορικό τίτλο με το Βυζάντιο Η βουλγαρική απειλή επί χάνου Κρούμου στις αρχές του 9ου αι. Οι μεταρρυθμίσεις («κακώσεις») του αυτοκράτορα Νικηφόρου Α´ (802-811) Η αραβική επέκταση στη Μεσόγειο (απώλεια Κρήτης, Σικελίας) και η καταστροφή του Αμορίου Η β´ χρονική φάση (ca. 815-842) και το οριστικό τέλος της Εικονομαχίας (843) Κύριλλος και Μεθόδιος: Ο εκχριστιανισμός των Σλάβων και των Βουλγάρων επί Μιχαήλ Β´ Ο λόγιος πατριάρχης Φώτιος και το λεγόμενο «Φωτίειον σχίσμα» Ο Βασίλειος Α´ και η αιματηρή άνοδος της Μακεδονικής δυναστείας (867) Μάθημα 11ο:  Η ανάκαμψη του Βυζαντίου κατά το 10ο αι.  και η λεγόμενη «βυζαντινή εποποιία» Οι πηγές για τον 10ο αι. Η «βυζαντινή εποποιία» (ca. 960-1025) και οι παράγοντες που οδήγησαν στην επίτευξή της Οι αυτοκράτορες της περιόδου και η πολιτική σταθερότητα Η οικονομική και η δημογραφική άνοδος της αυτοκρατορίας κατά το 10ο αι. Oι κοινωνικές εξελίξεις στην ύπαιθρο και ο ρόλος των «δυνατών»(= ισχυρών μικρασιατικών οικογενειών) Η στρατιωτική ισχυροποίηση του Βυζαντίου, ο παλαιός «θεματικός» και ο νέος μισθοφορικός στρατός Τα γεγονότα (βυζαντινή επέκταση στην Ανατολή, υποταγή Βουλγαρίας στα Βαλκάνια, ισχυροποίηση Βυζαντίου στη νότια Ιταλία) Χάρτες της Βυζαντινής αυτοκρατορίας και των γειτόνων της κατά τον 10ο και τις αρχές του 11ου αι. Μάθημα 12ο:  Η βυζαντινή αντίφαση κατά τον 11ο αι. - Από την ισχύ στην κατάρρευση Οι πηγές για τον 11ο αι. Βυζαντινοί αυτοκράτορες κατά τον 11ο αι. Το τέλος της Μακεδονικής δυναστείας και η μετέπειτα πολιτική αστάθεια Η πρόσκαιρη οικονομική ευμάρεια και η πνευματική άνθηση Οι πρώτες αρνητικές εξελίξεις μετά τη βυζαντινή εποποιία των 10ου - 11ου αι.: Η παρακμή των «θεμάτων» και η νέα διοικητική & στρατιωτική οργάνωση της αυτοκρατορίας Η εμφάνιση νέων εχθρών στα σύνορα του κράτους (Τούρκοι, Πετσενέγοι, Νορμανδοί) Το Σχίσμα Ανατολικής και Ρωμαϊκής Εκκλησίας (1054) Οι τουρκικές εισβολές και η κατάρρευση της βυζαντινής Μικράς Ασίας (ca. 1045-1085) Οι λόγοι της εξασθένισης του Βυζαντίου κατά τον 11ο αι. Χάρτες της Βυζαντινής αυτοκρατορίας και των γειτόνων της κατά τον 11ο αι. Μάθημα 13ο:  Ανασκόπηση, συμπεράσματα, συζήτηση και οδηγίες για τις εξετάσεις Παράθεση και σχολιασμός χαρτών Γενικά συμπεράσματα Συζήτηση Οδηγίες για τις εξετάσεις